کتاب الغیبة که یکی از منابع بسیار مهم و دست اول حدیثی در باب احادیث مربوط به غیبت امام زمان است تألیف ابو عبدالله محمد بن ابراهیم بن جعفر نعمانی کاتب، معروف به ابن ابی زینب (م ۳۶۰ق) می باشد. او که در حفظ و نقل حدیث تبحّر داشت و با منابع اصلی حدیثی و راویان مهم شیعه و سنی در ارتباط بود، این کتاب را برای مقابله با اندیشه های انحرافی و پاسخ به شبهات مخالفان اهل بیت پیامبر علیهم السلام دربارۀ تفکر مهدویت نوشته است. این کتاب یکی از منابع معتبر دانشمندان حدیث و عقاید به شمار می رود.این دانشمندان در آثاری مثل الارشاد (شیخ مفید)، بحار الانوار (علامه مجلسی) و الغیبة (شیخ طوسی) از مطالب و احادیث این کتاب بهره های فراوانی برده اند. مؤلف محترم این اثر گرانقدر ابوعبدالله محمد بن ابراهیم بن جعفر نعمانی مشهور به ابن ابی زینب مجموعه مطالب کتاب خود را بر اساس بیش از پانصد روایت معتبر در سیصد و پنج صفحه و بیست و شش باب به شرح ذیل تدوین نموده است.
باب اول:لزوم حفظ اسرار آل محمد(ع) از دیگران؛
باب دوم: در تفسیر آیه واعتصموا بحل الله جمیعاً؛
باب سوم: تعیین امام و وصی در اختیار خداوند است؛
باب چهارم: ائمه اطهار(ع) دوازده نفرند؛
باب پنجم: مدعی امامت حکم قیام قبل از قائم؛
باب ششم: چند حدیث درباره جانشینان پیامبر اکرم(ص)؛
باب هفتم: حکم کسی که در یکی از ائمه اطهار(ع) شک کند؛
باب هشتم: خداوند زمین را بدون حجت نمی گذارد؛
باب نهم: اگر در روی زمین فقط دو نفر باقی بمانند یکی از آنها امام است؛
باب دهم: غیبت امام زمان(عج)؛
باب یازدهم: انتظار فرج و لزوم صبر در دوره غیبت؛
باب دوازدهم: گرفتاریهای شیعه در دوره غیبت؛
باب سیزدهم: در بیان صفات و سیرت و شمائل حضرت امام زمان(عج)؛
باب چهاردهم: علائم قبل از قیام؛
باب پانزدهم: توصیف شداید و گرفتاری پیش از ظهور؛
باب شانزدهم: حرمت تعیین وقت ظهور و به زبان آوردن نام مبارک امام زمان (عج)؛
باب هفدهم: توصیف وضع مردمی که امام زمان (عج) بعد از ظهور با آنها روبرو خواهند شد؛
باب هیجدهم: در خروج سفیانی قبل از قیام مهدی(عج)؛
باب نوزدهم: پرچم پیامبر اکرم(ص) با امام زمان (عج) خواهد بود؛
باب بیستم: توصیف ویژگیهای لشکریان امام زمان(عج)؛
باب بیست و یکم: توصیف وضع شیعیان در هنگام ظهور؛
باب بیست و دوم: قائم (ع) تحولات در اسلام ایجاد خواهند کرد؛
باب بیست و سوم: سن امام(ع) در موقع انتقال امامت به ایشان؛
باب بیست و چهارم: شرح حال اسماعیل پسر امام صادق(ع)؛
باب بیست و پنجم: فوائد شناخت امام(ع)؛
باب بیست و ششم: مدت حکومت امام زمان(عج).
اثبات امامت فقط با یک کتاب!!
کتاب غیبت نعمانی از کتاب های قدیمی است که نزد همه علمای شیعه موثق بوده و از کتاب های گرانقدر به شمار می رود. در جلالت این کتاب همین کافی است که شیخ مفید در کتاب ارشاد خود در آخر باب سوّم در ذکر امام قائم(عج) فرمودند: هر کس اخبار غیبت امام عصر(عج) را می خواهد به کتاب غیبت نعمانی رجوع کند که در این باب کتاب جامعی است.
این کتاب دارای بیست و شش باب است و در هر باب به ذکر احادیث و روایات از اهل بیت (علیهم السلام) درباره حضرت حجت(عج) پرداخته است. همچنین به بررسی آیات قرآنی در این باره و احادیث نبوی(صلی الله علیه و آله) اهتمام فراوان دارد. مقدمه کتاب به قلم توانای مصنف کتاب شیخ نعمانی است که درباره غیبت امام زمان(عج) به نکات ارزنده ای اشاره دارد. به گفته برخی از علمای گرانقدر شیعه فقط همین کتاب غیبت نعمانی در اثبات امامت و غیبت امام زمان (عج) کافی است.
غیبت نعمانی تألیف محمدبن ابراهیم بن جعفر ابوعبدالله کاتب نعمانی معروف به ابن ابی زینب است. نعمانی از مشایخ عظیم القدر امامیه و معاصر شیخ کلینی صاحب کتاب اصول کافی است. همچنین نویسنده کتاب، معاصر ابن عقده و محمدبن احمد صفوانی و مسعودی صاحب کتاب مروّج الذهب است که زمان غیبت صغری را ادراک نموده است. شیخ نجاشی در کتاب رجال، نعمانی را از جمله اصحاب عظیم القدر امامیه معرفی نموده و ایشان را با القابی چون شریف المنزله، صحیح العقیده و کثیر الحدیث ستوده اند که در بغداد متولد شد و از آنجا به سوی شام رفت و در همان جا از دنیا رفت.
یکی از کهن ترین کتاب هایی که در موضوع غیبت امام عصر(ع) به دست ما رسیده است کتابُ الغیبة عالم و محدّث بزرگوار «ابوعبدالله محمّدبن ابراهیم نُعمانی» معروف به «ابن ابی زینب» است.
در نیمة اوّل سدة چهارم قمری، آن گاه که غیبت حضرت مهدی(ع) به درازا کشید، به ویژه پس از درگذشت آخرین نائب از نائبان چهارگانه ـ ابوالحسن سیمری ـ و پایان دورة غیبت صغری و فرا رسیدن غیبت کبری، آشفتگی فکری و تزلزل اعتقادی فراوانی در تفکر شیعی پدید آمد؛ بسیاری دچار شک و سرگردانی، و تردید و پریشانی شده و برخی به اعتراف و حتّی به انکار برخاسته و تعدادی هم راه ارتداد در پیش گرفتند. از همین رو «نعمانی» جهت استحکام بخشیدن به بنیان ها و باوری های شیعی و هم چنین برای پاسخ گویی به نیازهای اعتقادی شیعیان در امر امامت و راز غیبت و در یک کلام هدایت مردم به سوی حق و حقیقت، کتاب جاودانة خود الغیبة(= غیبت) را تألیف کرد.
انگیزة نگارش کتاب
نعمانی، انگیزة تألیف کتاب خود را در مقدّمه چنین آورده است:
من امروز گروه هایی را می بینم که به مذهب شیعه منسوبند و به پیامبر(ص) و خاندان او(ع) وابسته اند؛ به اصل امامت اعتقاد دارند و به آن چنگ زده اند…، اما متأسفانه دچار تفرقه و چند دستگی در مذهب شده اند… پاره ای دربارة امام غلوّ کرده، برخی بسیار کوتاه آمده ، و جز اندکی بقیّه در مورد امام زمان خود و ولی امر و حجّت پروردگارشان به شک افتاده و دو دل شده اند، در حالی که خداوند او را به علم خود برگزیده است.۱
من در روایاتِ منقول از امامان راستین(ع) به این [سخن] برخوردم که آنان امر کرده اند به کسی که خداوند بهره ای از دانش به وی عطا کرده و به اسراری که دیگران نمی دانند، آگاهش ساخته، تا آنچه را بر برادران دینی او مُشْتَبه گشته، برایشان روشن کرده و در سرگردانی ها و حیرت ها، آنان را به راهِ راست و درست هدایت کند و از وادی تردید به سوی روشنایی و یقین بیرون کشد… پس خواستم به وسیلة ذکر روایاتی از پیشوایان دین به خداوند تقرّب جسته باشم٫
· نعمانی کیست؟
ابوعبدالله محمّدبن ابراهیم نعمانی، معروف به ابن ابی زینب (۳۶۰ ق)، از مشایخ حدیث امامیّه در قرن چهارم، متکلّم، مفسّر و محدّث شیعی است. تاریخ توّلد او دقیقاً معلوم نیست، چنانچه سال وفات و مکان دفن او چندان روشن نمی باشد. او از شاگردان و اصحاب خاصّ «کُلینی» صاحب اصول کافی بوده و از آنجایی که این کتاب را نوشته به «کاتب» شهرت یافته است. نسخة او به «نسخة کافی نعمانی» مشهور شده است. از نعمانی چهار کتاب نام برده شده که ظاهراً تنها همین کتاب الغیبه از وی باقی مانده و دیگر آثار وی با گذشت زمان از میان رفته اند.
نعمانی در اوائل غیبت صغری متولد شده و چنانچه از خود کتاب برمی آید هنگام نگارش کتاب، هشتاد و چند سال از عمر شریف حضرت حجّت(ع) می گذشته است.
در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی دربارة وی آمده است:
… زادگاه او را شهر نعمانیة مصر یا یمن یا حجاز دانسته اند، امّا آنچه درست می نماید این است که نعمانی از شهر نعمانیة عراق ـ میان واسط و بغداد ـ بوده است.
از زندگی وی همین معلوم است که در سال ۳۱۲ ق. به شیراز آمده و در آن شهر از ابوالقاسم موسی بن محمّد اشعری قمّی، حدیث آموخته و در قم احتمالاً از «علی بن حسین بن بابویه» حدیث شنیده است. پس از آن به بغداد سفر کرده و در آنجا از عالمان و محدّثان و فقیهان بنامی چون «محمّدبن همام اسکافی» و «ابن عقدة کوفی» و «محمد بن یعقوب کلینی» حدیث فرا گرفته است. وی پس از چندی از بغداد آهنگ سفر به شام کرده، در سال های پایانی روزگارش به حلَب ـ که شهری شیعه نشین بوده ـ رفته و تا پایان زندگانی در آنجا مانده است. وی در همان جا به نشر حدیث و معارفِ شیعی پرداخته و در شام در گذشته است.